هنر باتیک در تولید پارچه دیواری

چاپ باتیک یا کلاقه ای را به نوعی می‌توان نقش گذاردن بر روی انواع پارچه دیواری ، بخصوص پارچه ابریشم معنی کرد. باتیک کلمه‌ای جاوه ایست و جاوه یکی از جزایر کشور اندونزی می‌باشد. با این وجود اصالت این هنر به چین می‌رسد. باتیک به معنای چاپ مقاوم است. در ایران نیز این هنر با نام‌های باسمه و قدک آغاز به کار کرد. در اینجا همچنین این هنر را گاه با نام کلاغه ای (کلاقه‌ای) نیز می‌شناسند. این نام به این دلیل بر روی این هنر گذاشته شد که روش کار در ابتدا در ایران به صورت تک رنگ و تیره بود و روی نوعی روسری ابریشمی به ابعاد 160×150 و یا 170×160 انجام می‌شد که به نام کلاغه معروف بود و در ضمن طرح‌هایی که به وجود می‌آمد شباهت بسیار به پرهای کلاغ داشت.

در این روش ابتدا پارچه دیواری را در چند قسمت گره می‌زدند و سپس با رنگ سیاه یا یک رنگ تیره رنگ می‌کردند. پس از باز کردن پارچه دیواری نقوشی مانند پرهای کلاغ ایجاد می‌شد. رنگ‌های مصرفی در این نوع تولیدات رنگ‌های راکتیو می‌باشد که شرح آن داده خواهد شد.

بعدها توسط بومیان بدوی ساکن در اندونزی ماده‌ای بوجود آمد که این هنر را به دنیای نوینی برد. آن‌ها از حل کردن برگ درخت موز در محلول سود سوزآور ماده چسبناکی بدست آوردند که وقتی با خاک رس مخلوط می‌شد، آن را به عنوان ماده مقاوم با قلم روی پارچه دیواری استفاده می‌کردند.

در این هنر گاهی نقش‌ها، توسط واکس مخصوص بصورت منفی ایجاد می‌شوند و زمینه رنگ شده جهت طرح بعدی آماده می‌شود و گاهی این طرح‌ها مستقیماً روی پارچه پیاده می‌شوند و به اصطلاح از روشهای پروانه‌ای یا باندانا استفاده می‌شود.

در چاپ منفی طرح، ابتدا با وسیله مخصوص، واکس بر پارچه دیواری بصورت طرح مورد نظر گذاشته می‌شود و سپس پارچه دیواری را در حمام رنگ فرو می‌کنند. قسمت‌های آغشته به واکس رنگ را به خود جذب نمی‌کند و طرح مورد نظر را ایجاد می‌کند. در قسمتهای بعدی روش‌های کار مفصلاً توضیح داده خواهد شد.

تاریخچه هنر باتیک در تولید پارچه دیواری

از ۲۱۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، انسان غارنشین آثاری از خود برجا نهاده است. این آثار گویای آنست که انسان از ابزار مختلف، جهت چاپ بر روی پارچه آگاهی داشته است. مصریان با نقوشی که بر دیوار غارها بر جا نهاده‌اند، سکاها با آثار باقی مانده پارچه در قبورشان و قالب‌های سنگی متعدد پیدا شده از آنها هر یک به نوعی سخن از قدمت این هنر دارند.

در ابتدایی‌ترین شکل چاپ، این چینی‌ها بودند که به روایتی آغازگر این هنر و مبدع آن بودند و سپس در جاوه اندونزی با رنگهای طبیعی موجود، این هنر به اوج رونق خود رسید. در کره جنوبی کشف پارچه‌های مدفون شده به همراه مردگان وشواهد موجود در آریزونا و مکزیک، گویای اینست که آنها نیز با اندکی تأخیر با نقش انداختن بر روی پارچه آشنا شده بودند.

در قرن هفدهم کشورهای هلند و فرانسه روش چاپ را از هند و چین اقتباس کرده و دنبال کردند. در سال ۱۹۷۸ میلادی اولین کارگاه چاپ باتیک در آمستردام شروع به کار کرد و سپس به تدریج کشور سوئیس نیز به جمع آنها پیوست.

در این دوره باتیک کاران با ابداع ظرف مسی با یک لوله یا لوله‌های متعدد، واکس را بصورت خطوط متنوع بر روی پارچه ریخته و اسلوب کار خود را کامل‌تر کردند. در آن زمان، نقش‌ها تک رنگ بود.

از سده هجدهم در کشور آلمان باتیک آغاز شد و کم کم طرحهای چند رنگ متداول شد. کشورهایی مثل تایلند، اندونزی، سریلانکا، هند و مالزی از پیشکسوتان این هنر به شمار می‌روند. کم کم این هنر به مرزهای ایران نیز نفوذ کرده و به شکلی کاملاً ساده شروع به کار کرده است. شهرهایی از قبیل تبریز، اسکو، دیزج، کهنمو، اسکندان، باویل و کهندان در این کار گوی سبقت از دیگر شهرها گرفتند.

از دوره صفویه یعنی حدود چهارصد سال پیش آثاری از چاپ پارچه در ایران یافته شده است. این آثار با نقوش داستانهای شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی آراسته شده بود. در دوره مشروطیت این هنر در ایران رونق یافته و هنوز نیز در شهرهای مختلف به ویژه در شهرهای که نام برده شد، هنرمندان قدیمی مشغول به کار هستند.

با وجود اینکه زادگاه این هنر خاور دور است، اما گسترش آن در حدی بوده که امروزه در کشورهایی مثل آلمان و فرانسه نیز این هنر به اوج شکوفایی خود رسیده است. به طوری که به راحتی می‌توان در فروشگاهها انواع طیف‌های رنگ، انواع پارچه‌های ابریشمی با تونالیته های مختلف رنگی و انواع وسایل این کار را تهیه کرد و این هنر، هنری کاملاً شناخته شده است.

بیشتر نقش مایه‌ها در باتیک دارای معنای نمادین هستند و از طرح‌های سنتی کهن گرفته شده‌اند. متداول‌ترین طرحهای باتیک متشکل از خطوط متقارن درهم بافته و نقش‌های ساده گیاهی هستند.

اغلب این رنگ‌های با ناخالصی‌هایی که دارند، از کیفیت نهایی کار می‌کاهند. به طور کلی در ایران، رنگ‌های راکتیو بیشترین کاربرد را در چاپ باتیک دارند.

نحوه چاپ به روی پارچه برای استفاده در دیوارکوب پارچه ای

۲۵۰۰ سال پیش برای اولین بار ابریشم، از چین به ایران آورده شد. بهترین و مناسب‌ترین پارچه جهت باتیک، پارچه ابریشم می‌باشد. زیرا همانطور که اشاره شد، رنگ پذیر ترین پارچه می‌باشد. به همین دلیل در هنر باتیک ابریشم بیشتر از پارچه‌های دیگر مورد توجه قرار گرفته است.

ابریشم در کشورهایی مثل تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، هند، ژاپن، چین و منطقه اسکو در ایران تولید می‌شود و در هر آب و هوایی به رنگ خاصی تولید می‌شود. در ایران این پارچه به دلیل قیمت بالای آن بسیار نادر است. لذا اکثر هنرمندان ابریشم مورد نیاز خود را، از طریق واسطه یا مسافر تهیه می‌کند. اما به هر جهت فن باتیک روی تمام پارچه‌ها قابل اجراست.

به علت اهمیت این پارچه بسیار به جا خواهد بود که اندکی با این پارچه نفیس آشناتر شویم.

ابریشم از دو قسمت صمغ ( 08  C15 H25 N5) و لیف ( 06 C15 H23 N5) تشکیل شده است. صمغ ابریشم یک چهارم وزن کل ابریشم را تشکیل می‌دهد. این ماده باعث می‌شود عمل رنگ رزی انجام نشده یا به طور کامل انجام نگردد.

یکنواختی رنگ روی پارچه ابریشم بستگی مستقیم به صمغ گیری صحیح آن دارد. برای رنگ رزی ابریشم نیاز است که این پارچه به طور کامل صمغ گیری شود. این کار با محلول کربنات دو سود در آب جوش و مقداری صابون انجام می‌شود. پارچه باید پس از شست و شو با آب و صابون معمولی، به مدت نیم ساعت در آن محلول قلیایی کم، بجوشد تا صمغ خود را از دست بدهد و سفید شود. پس از صمغ گیری یک چهارم از وزن ابریشم کاسته می‌شود. این عمل را دندانه کردن می گویند.

(دقت کنید که برای این کار از صابون‌هایی استفاده کنید که خاصیت هیدرولیز شدن را داشته باشند. یعنی بتوانند با آب فعل و انفعالات شیمیایی داشته باشند و با آب ترکیب شوند.)

ریشه واژه دندانه از کلمه madere به معنای گاز گرفتن است و به اضافه کردن مواد مختلف برای تثبیت رنگ اطلاق می‌شود. دندانه کردن به معنی خش دار کردن و ناهماهنگ کردن سطح پارچه دیواری به وسیله نمک فلزات، جهت رنگ پذیر کردن آن است. به این طریق رنگ نشانده شده روی الیاف درون آنها نفوذ کرده و در شست و شوهای مکرر از بین نمی‌رود.

در مورد دیگر پارچه‌ها نیز ابتدا پارچه دیواری مورد نظر را می‌شوییم. سپس زمان صمغ گیری و آهار گیری از پارچه است و اگر پارچه دیواری برای جذب کامل‌تر رنگ به دندانه کردن با نمک فلزات نیز نیاز داشت اکنون زمان این کار است. (تصویر شماره ۵)

بهتر است جهت صمغ گیری و رنگ پذیر کردن پارچه دیواری، از دستگاه سانتراپول Syntrapol استفاده کرد. سنتراپول دستگاهی است که پارچه دیواری بطور دورانی دور آن پیچیده می‌شود. از وسط دستگاه بخار داغ بیرون می‌آید، به این صورت آهار پارچه دیواری گرفته می‌شود. آب رفتن و یا کوتاه شدن احتمالی پارچه دیواری نیز در این قسمت انجام می‌شود.

جهت دندانه کردن می‌توان از آب جوش و یا آب جوش به همراه زاج سفید نیز استفاده کرد.

موادی که در حمام دندانه استفاده می‌شود نمک فلزات مثل سولفات آلومینیم (زاج سفید)، کلرور قلع، سولفات آهن (زاج سیاه)، سولفات مس و بیکربنات پتاسیم می‌باشد.

پارچه دیواری را باید داخل محلول جوشان آب و ماده دندانه به مدت ۲ ساعت یا کمی بیشتر نگه داشت و گه گاهی آن را جابجا کرد و سپس آب کشی کرده، خشک و اتو کرد.

جهت پارچه‌های ابریشمی باید از ظرف مسی برای دندانه کردن استفاده کرد. زیرا موادی که ابریشم با آن جوشانده می‌شود قلیایی است و اگر ظرف دیگری استفاده شود، ظرف مورد نظر سیاه شده و پارچه دیواری نیز تیره می‌شود. پس فقط از ظرف مسی می‌توان استفاده کرد.

برای دندانه کردن پارچه ابریشم، آب و صابون را تا حرارت ۵۰ درجه سانتی گراد رسانده، آنگاه کربنات دوسود را اضافه می‌کنیم. پارچه دیواری را در آب و صابون می‌گذاریم تا بجوشد و هم می‌زنیم. بعد از نیم ساعت پارچه دیواری سفیدتر می‌شود. سپس پارچه دیواری  را با آب سرد شست وشو می‌دهیم.(توجه: اگر پارچه ابریشم زیاد بجوشد، زود از بین می‌رود و اگر کمتر بجوشد، دندانه کامل نمی‌شود.)

اکنون پارچه دیواری آماده را روی چهارچوب یا کارگاه مورد نظر می‌کشیم تا اینکه پارچه دیواری هنگام کار بدون چین و چروک و کاملاً تراز باشد.

دیوارپوش های پارچه ای، ۱۰۰٪ پنبه‌ای نیز بعلت وجود صمغ در آنها، رنگ پذیری بسیار کمی دارند. این‌ها نیز باید قبل از کار حتماً به مدت دو الی سه ساعت دندانه شوند.

پارچه های چاپ شده در هنر باتیک، در دکوراسیون داخلی اعم از مبلمان،پرده،کاغذ دیواری پارچه ای یا همان پارچه دیواری، و یا به صورت دیوارکوب پارچه ای و لمسه کاری روی دیوار، مورد استفاده قرار می گیرند. در قسمت پروژه های انجام شده توسط متخصصان دکوراسیون داخلی دکوراهوم ، میتوانید با نحوه بکارگیری پارچه صورت پارچه کوبی روی دیوار آشنا شوید.